Το παρακάτω άρθρο είναι αναδημοσίευση από το βιβλίο των εκδόσεων ΒΕΡΕΤΤΑ "Πρώτο Πανελλήνιο Συμπόσιο Επικούρειας Φιλοφοφίας" και αναρτάται με την άδεια του συγγραφέα.
Η ΦΙΛΙΑ ΣΤΟΝ ΕΠΙΚΟΥΡΟ
Ών η σοφία παρασκευάζεται εις την όλου βίου μακαριότητα πολύ μέγιστόν εστί η της φιλίας κτήσις. ( από όλα τα μέσα που επινόησε η σοφία για την επίτευξη της ευτυχίας το μεγαλύτερο είναι η απόκτηση φίλων).
Ο γενναίος, περι σοφίαν και φιλίαν μάλιστα γίγνεται, ών το μέν θνητόν αγαθόν, το δέ αθάνατο.( ο ανώτερος άνθρωπος επιδιώκει πάντοτε την σοφία και την φιλία, εξ αυτών το μεν είναι θνητό αγαθό το δε αθάνατο.)
Η φιλία περιχορεύει την οικουμένη κηρύττουσα δή πάσιν ημίν εγείρεσθαι επι τον μακαρισμόν.( Η φιλία σέρνει τον χορό ολόγυρα στην οικουμένη καλώντας μας να ξυπνήσουμε για χάρη της ευτυχίας.)
Η κομβική σημασία της φιλίας στην επικούρεια φιλοσοφία, είναι κάτι παραπάνω από εμφανής στα παραπάνω παραθέματα από τις Επικούρειες Δόξες, που μας διέσωσε ο Διογένης ο Λαέρτιος και την Επικούρου προσφώνηση.
Ο μακάριος βίος είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με την απόκτηση φίλων γιατί αυτό πάνω από όλα εξασφαλίζει το αγαθό της ασφάλειας, συμβάλλει στήν αταραξία της ψυχής εξασφαλίζοντας διαρκή και σταθερή ηδονή ενώ προσφέρει στήριγμα και παρηγοριά στις δυσκολίες της ζωής, την αρρώστια και τον πόνο καθιστώντας το δεινό ευεκκαρτέριτον.
Η φιλία κατά τον Επίκουρο έχει σαφώς ωφελιμιστικό υπόβαθρο αλλά αυτό δεν θα πρέπει να μας προκαλεί αρνητικά συναισθήματα. Ο ωφελιμισμός εδώ δεν έχει κανένα στοιχείο εκμετάλλευσης του άλλου και είναι απόλυτα ανταποδοτικός. «Αυτοί δε δήπου λέγουσιν ως το εύ ποείν ήδιόν εστι του εύ πασχειν.» ( Ότι ούδ΄ηδέως ζήν εστι κατ΄Επίκουρον. ) όπως μας διασώζει ο Πλούταρχος που κάθε άλλο παρά συμπαθεί τον Επίκουρο. Άλλωστε η Φιλία πέρα από το ωφελιμιστικό κίνητρο για τους επικούρειους αποτελεί από μόνη της Αρετή και σκοπό της ζωής και θεμελιώδες συστατικό της φιλοσοφίας τους. Οι επικούρειοι προβιβάζουν την φιλία σε Αρετή ισάξια των τεσσάρων λοιπών παραδοσιακών αρχαιοελληνικών Αρετών δηλαδή της φρόνησης, της εγκράτειας, της ανδρείας και της δικαιοσύνης.
Βέβαια ο Επίκουρος συνιστά και στην επιδίωξη της φιλίας την επιβολή της φρόνησης. Δέν προκρίνει ούτε αυτούς που ρέπουν στην επιφανειακή χωρίς προϋποθέσεις φιλία, ούτε τους πολύ δύσκολους και καχύποπτους. Αξίζει όμως κανείς να τολμά να διακινδυνεύει πράγματα, προκειμένου να αποκτήσει φίλους. Θα πρέπει εκείνος πρώτος να τείνει το χέρι και εκείνος πρώτος να προσφέρει την φιλία και την βοήθειά του προκειμένου να κερδίσει την εμπιστοσύνη του άλλου.
Ο Επίκουρος μας συμβουλεύει να προσέχουμε, να μην εκμεταλλευόμαστε τους φίλους μας, αλλά και να προσβλέπουμε στην βοήθειά τους όταν χρειαστεί δίνοντάς τους την χαρά της προσφοράς και την αίσθηση ότι αποτελούν σημαντικό κομμάτι της ζωής μας. Εάν δεν καταφέρουμε να κρατήσουμε το μέτρο, τότε το λουλούδι της φιλίας θα μαραθεί. Το μεγαλύτερο άλλωστε κέρδος στην επικούρεια φιλία και βασικό στοιχείο της νέας κοινωνικής συνοχής που ο Επίκουρος προσπαθεί να οικοδομήσει σε μια εποχή κοινωνικής αποσάθρωσης, τόσο όμοιας με την δική μας, είναι το αίσθημα της ασφάλειας που μας δίνει η βεβαιότητα ότι οι φίλοι μας θα προστρέξουν στα δύσκολα και όχι τόσο αυτή καθ’ αυτή η βοήθεια που θα μας προσφέρουν. Είναι επίσης το αίσθημα ότι και εμείς αποτελούμε σημαντικά πρόσωπα στην ζωή άλλων ανθρώπων.
Ο επικούρειος του διαλόγου στο έργο De finibus του Κικέρωνα Τορκουάτος, αφού αναφερθεί στην σπουδαιότητα της φιλίας στην Επικουρική Σχολή συνεχίζει ως εξής:
“ Όπως η αρετή έτσι και η φιλία δεν μπορεί να χωριστεί από την ηδονή. Επειδή η μοναξιά και η ζωή χωρίς φίλους είναι γεμάτη επιβουλές και κινδύνους, η ίδια η λογική υπαγορεύει να εφοδιαστούμε με φιλίες. Εάν τις αποχτήσουμε, ο νους αισθάνεται ασφάλεια. Κι όπως η εχθρότητα, ο φθόνος και η περιφρόνηση αντιμάχονται την ηδονή, έτσι και οι φιλίες είναι η πιο πιστές εγγυήτρες και γεννήτρες ηδονής τόσο για εμάς τους ίδιους όσο και για τους φίλους.
Επειδή λοιπόν δεν είναι δυνατό χωρίς φιλία να εξασφαλίσουμε την μακάρια ζωή, αλλά ούτε και τη φιλία να διατηρήσουμε παρά μόνον αν τους φίλους μας τους αγαπάμε σαν τον εαυτό μας καταλαβαίνουμε γιατί η αμοιβαιότητα είναι απαραίτητη στην φιλία και γιατί η φιλία είναι σύμφυτη με την ηδονή. Αυτός είναι ο λόγος που χαιρόμαστε με την χαρά των φίλων όσο και με την δική μας και υποφέρουμε στον ίδιο βαθμό με τις δυστυχίες τους. Ο Σοφός θα έχει το ίδιο συναίσθημα για το καλό του φίλου του όσο και για το δικό του και όσο προσπαθεί για την δική του ευχαρίστηση το ίδιο προσπαθεί και για την ευχαρίστηση του φίλου.”
Ο Διογένης ο Λαέρτιος στην περιγραφή που δίνει για τον επικούρειο σοφό τονίζει ότι αυτός όχι μόνο δεν θα εγκαταλείψει ποτέ τον φίλο του αλλά αν χρειαστεί θα δώσει και την ζωή του γι αυτόν. Η τελευταία αυτή θέση μπορεί ξενίζει και να αιφνιδιάζει κάποιον που θεωρεί τον επικουρισμό απλά μια εγωκεντρική-εγωιστική φιλοσοφία. Και είναι κατα μία έννοια αφού επικαλείται την επιθυμία του ατόμου να επιδιώκει την ηδονή και να αποφεύγει τον πόνο. Ο Επίκουρος θεωρεί την φιλοσοφία θεραπεία ψυχής που στοχεύει στήν επίτευξη αταραξίας και ψυχικής ισορροπίας. « Όποιος έχει επιτύχει την αταραξία δέν προκαλεί προβλήματα ούτε στον εαυτό του ούτε στους άλλους. » λέει ο Δάσκαλος, επομένως είναι καλός φίλος και καλός πολίτης.
Ο επικούρειος όμως εγωισμός επεκτείνεται πέρα απο το άτομο και γίνεται ανταποδοτικός αλτρουισμός γιατι είναι προς όφελος όλων να εκτιμούμε ο ένας τα ενδιαφέροντα και τις ανάγκες του άλλου και να συνεργαζόμαστε στο κοινό ταξίδι στην ευδαιμονία. Για τους επικούρειους λοιπόν ο αλτρουισμός είναι προέκταση του ατομισμού και όχι αντίθετη έννοια όπως έχει επικρατήσει σήμερα να θεωρείται.
Η φιλία έτσι γίνεται όχημα που οδηγεί από την επιδίωξη της ατομικής στην επιδίωξη της συλλογικής μακαριότητας και ευδαιμονίας.
Επιδιώκεται λοιπόν η δημιουργία ενός νέου κοινωνικού πρότυπου που επενδύει στην φιλία για να ενώσει τα μέλη του απορρίπτοντας τους διαχωρισμούς που βασίζονται στο φύλο, την καταγωγή, την κοινωνική θέση και την περιουσία. Στον Κήπο καταργείται πρακτικά η δουλεία και ο Επίκουρος συμφιλοσοφεί με τον δούλο του Μύ. Χαρακτηριστικό δε της θέσης που απολαμβάνουν οι γυναίκες στον Κήπο είναι η ρήση του ίδιου του Δάσκαλου όπως διασώθηκε σε μία μεσαιωνική συλλογή φιλοσοφικών λόγων: «Η γυνή σου αιδείσθω σε μάλλον και ου φοβείσθω. Ού γαρ αυτήν θεράπαιναν είληφας αλλά κοινωνόν του βίου».( Η γυναίκα σου πρέπει να σε σέβεται και όχι να σε φοβάται. Διότι δεν την πήρες για υπηρέτρια αλλά για σύντροφο της ζωής σου ). Η τήρηση των νόμων και του δικαίου, του κοινωνικού συμβολαίου δηλαδή που διέπει την συμβίωση των ανθρώπων αποκτά άλλη δυναμική αφού κανείς δεν έχει την πρόθεση να αδικεί τούς φίλους του.
Το μοντέλο αυτό αναπτύσσεται μέσα στον Κήπο σε αντιπαραβολή με την παρακμάζουσα κοινωνία της Αθήνας των Ελληνιστικών χρόνων και την εκμαυλισμένη Δημοκρατία που οδηγεί τον απλό άνθρωπο στον φόβο, την καχυποψία, την απομόνωση και την καταφυγή σε δεισιδαιμονίες και μεταφυσικές ουτοπίες προκειμένου να βρει ψυχική γαλήνη και να αντιμετωπίσει την καθημερινότητα.
Η επιδίωξη απόκτησης πλούτου, δόξας, πολιτικής δύναμης και επιρροής, δεν είναι για τους επικούρειους παρά αποτέλεσμα της ματαιοδοξίας και ανασφάλειας του ανθρώπου και συνδέεται με αντιπαραθέσεις, αντιπαλότητες, έχθρες, άσκοπους ανταγωνισμούς, μίσος και φθόνο που δηλητηριάζουν την ψυχή και την εκτρέπουν από τον σκοπό της που είναι η αταραξία και η γαλήνη. Ο Λουκρήτιος στο ποίημά του de rerum natura διαπιστώνει:
«Οι άνθρωποι θέλησαν να γίνουν ένδοξοι και δυνατοί για να στεριώσουν την ευτυχία τους και να περάσουν μακάρια ζωή μέσα στα πλούτη. Χαμένος κόπος. Οι προσπάθειες που κατέβαλαν να κατακτήσουν τα ανώτερα αξιώματα έστρωσαν τον δρόμο τους με κινδύνους. Στην κορυφή σαν κεραυνός τους χτυπά ο φθόνος και τους γκρεμίζει στα απαίσια τάρταρα. Γιατί ο φθόνος όπως και ο κεραυνός καίει πιο πολύ τα ύψη και ότι ξεπερνά το κοινό μέτρο.»
Σε αντίθεση με αυτή την στάση ζωής οι επικούρειοι προτείνουν την επιδίωξη της πραγματικής φιλίας και μέσα από αυτήν στην επίτευξη της ατομικής και συλλογικής ασφάλειας και ηδονής.
Ο ίδιος ο Επίκουρος αποτέλεσε λαμπρό παράδειγμα φιλίας. Γλυκύς, γενναιόδωρος, ευγενικός, περιποιητικός για τον κόσμο γύρω του, ο λεπτοκαμωμένος και με εύθραυστη υγεία Δάσκαλος στάθηκε πάντοτε δίπλα στους φίλους του σε δύσκολες ώρες, μοιράστηκε μαζί τους τα λίγα κουκιά που του είχαν απομείνει όταν η πείνα θέριζε την Αθήνα κατά την πολιορκία του Δημητρίου του Πολιορκητού, όπως μας μαρτυρεί ο Διογένης ο Λαέρτιος, τους περιποιήθηκε στην αρρώστια τους, θρήνησε τον χαμό τους και φρόντισε τα παιδιά τους.
Την τελευταία μέρα της ζωής του μέσα σε φρικτούς πόνους γράφει στον νεανικό του φίλο Ιδομενέα ζητώντας να αναλάβει εκείνος πλέον την φροντίδα των παιδιών του πεθαμένου φίλου τους Μητρόδωρου.
Ο Διογένης Λαέρτιος αναφέρει: « Μάρτυρες της αξεπέραστης καλοσύνης του ανθρώπου αυτού προς τους πάντες, είναι τόσο η ίδια του η πατρίδα που τον τίμησε με ορειχάλκινους ανδριάντες, όσο και οι φίλοι του, τόσο πολυάριθμοι σε όλες τις πόλεις που είναι αδύνατο να μετρηθούν, αλλά και όσοι τον γνώρισαν προσωπικά και γοητεύτηκαν από τις σειρήνες της διδασκαλίας του.»
Και ο Δημόκριτος ο Αβδηρίτης που του ενέπνευσε την ατομική θεωρία έγραψε θαρρείς για αυτόν το παρακάτω απόφθεγμα: «Σοφώ ανδρί πάσα γή βατή. Αγαθής γαρ ψυχής πατρίς ο ξύμπας κόσμος».
Άλτας Δημήτρης
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ: ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΟ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΥΡΙΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ ΤΟΥ ΖΗΝ - ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΠΗΓΩΝ. ( Hutchinson-Αβραμίδης )
ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ: Η ΑΛΗΘΙΝΗ ΟΨΗ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ( Χαράλαμπος Θεοδωρίδης )
Ο ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΣΤΟΝ 21Ο ΑΙΩΝΑ (ERIC ANDERSON )
ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΙΚΗΣ ( ANTHONY GOTTLIEB )
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ( ΝΕΣΤΛΕ ΤΣΕΛΛΕΡ )
ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΟΙ ( ΜΑΡΙΟΣ ΒΕΡΕΤΤΑΣ )
