ΤΥΧΑΙΟΤΗΤΑ – ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΒΟΥΛΗΣΗ: ΤΟ ΑΠΡΟΒΛΕΠΤΟ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟ ΠΡΟΚΑΘΩΡΙΣΜΕΝΟ

Του Δημήτρη Άλτα

        «Όλα γίνονται είτε κατ’ ανάγκη είτε κατά προαίρεση είτε κατά τύχη»  Αυτό που θαύμαζα πάντα στους αρχαίους μας προγόνους, είναι πόσο σημαντικά νοήματα μπορούσαν να εκφράσουν με λίγες μόνο λέξεις! Εδώ ο Παππούς Επίκουρος ξεκαθαρίζει λακωνικότατα από τί εξαρτάται το γίγνεσθαι στον πραγματικό κόσμο!

        Δεν είμαι απόλυτα σίγουρος αλλά έχω την εντύπωση ότι ο Επίκουρος είναι ο πρώτος που δίνει σοβαρό ρόλο στην τύχη στην εξέλιξη του κόσμου.

Σε όλα τα υπόλοιπα φιλοσοφικά συστήματα ο ρόλος της τύχης υποβαθμίζεται ή αγνοείται επιδεικτικά! Είτε πρόκειται για μεταφυσικά είτε για υλιστικά συστήματα. Στις μεταφυσικές φιλοσοφίες και τις θρησκείες, η τύχη αντιμάχεται την απόλυτη εξουσία του Θεού στο γίγνεσθαι του κόσμου και έτσι απορρίπτεται!  Ότι συμβαίνει είναι «θέλημα Θεού» και βέβαια ο Θεός δεν δίνει σε κανένα λογαριασμό για το τι θέλει και τι δεν θέλει!  «Άγνωστες οι βουλές του Υψίστου»!

Στην Στωική φιλοσοφία την απόλυτη εξουσία έχει η Ειμαρμένη! «Οι Μοίρες οδηγούν αυτούς που τις ακολουθούν και σέρνουν αυτούς που τις αντιστέκονται» αναφωνεί  ο Κλεάνθης, δεύτερος Σχολάρχης της Στοάς μετά τον Ζήνωνα τον Κιτυέα. Εδώ η Τύχη μπερδεύεται με την Μοίρα και ότι μας συμβαίνει, ήταν γραμμένο να συμβεί στο Μεγάλο βιβλίο της Ειμαρμένης και εμείς είμαστε ελεύθεροι να αποδεχτούμε την μοίρα μας!

Στην φιλοσοφία του Ηράκλειτου τα πράγματα είναι πιο θολά, αφού «Πόλεμος Πατήρ μεν πάντων, πάντων δε Βασιλεύς» αλλά ο πόλεμος ποτέ δεν έχει ασφαλή έκβαση, έστω και αν υπακούει στον «λόγο» δηλαδή τον φυσικό νόμο.

Στην υλιστική φιλοσοφία του Δημόκριτου την θέση του θεού την παίρνει η Ανάγκη! « Ουδέν χρήμα μάτην γίνεται, αλλά πάντα εκ λόγου τε και υπ’ ανάγκης».  Εδώ τα πράγματα είναι ακόμα χειρότερα αφού «ανάγκα και θεοί πείθονται»! Η κριτική του Επίκουρου στον Δημόκριτο στο σημείο αυτό είναι αμείλικτη, αφού δηλώνει ότι προτιμά να πιστεύουν οι άνθρωποι στους θεούς, που μπορεί και να λυγίσουν στις προσευχές τους, παρά στην αδήριτη Ανάγκη που δεν συγκινείται με τίποτα!   

Η μηχανιστική αντίληψη του κόσμου ως ένα καλοκουρδισμένο ρολόι έφτασε σε πλήρη ανάπτυξη με τον Newton και τον Laplace την εποχή του Διαφωτισμού και επηρέασε και τον Οικονομικό Φιλελευθερισμό του Adam Smith. Οι υλιστικές φιλοσοφίες, πλην της Επικούρειας, στηρίζονται στην αιτιοκρατία με την μορφή του ντετερμινισμού που εξαρτά απόλυτα το αποτέλεσμα από την αιτία χωρίς να αφήνει κανένα περιθώριο στην τύχη.

Στην ίδια γραμμή και η κλασσική ερμηνεία του Μαρξισμού στηρίζεται στην ντετερμινιστική εξέλιξη της πάλης των τάξεων προς την κομμουνιστική κοινωνία.

Τι είναι όμως ένα τυχαίο γεγονός; Μήπως ένα γεγονός χωρίς αιτία; Προφανώς όχι! Κάτι τέτοιο δεν θα το δεχόταν ποτέ ο αιτιοκράτης Επίκουρος, γιατί αυτό θα έμπαζε στην Φιλοσοφία του την μεταφυσική από την πίσω πόρτα. Αυτό που καθιστά ένα γεγονός τυχαίο, είναι η πιθανότητά του να συμβεί σε συγκεκριμένο  χρόνο και τόπο, δηλαδή η λεγόμενη συγκυρία.

Η αποδοχή της Τύχης από τον Επίκουρο, σαν βασικό στοιχείο του κοσμικού γίγνεσθαι, δεν είναι χωρίς συνέπειες. Πρώτη και σημαντικότερη συνέπεια είναι ότι το Μέλλον γίνεται απρόβλεπτο! Επομένως καταρρέουν όλες οι μαντικές τεχνικές που ανθούσαν στην Εποχή του και δυστυχώς ανθούν και στις μέρες μας. Δεύτερον αφού το μέλλον είναι απρόβλεπτο, ο ντετερμινισμός δεν μπορεί να αποτελεί το μόνο είδος αιτιοκρατίας στην Φύση!

Ο ντετερμινισμός μπορεί να ισχύει γενικά, με την έννοια, για παράδειγμα, ότι ό,τι γεννιέται είναι μοιραίο κάποτε να πεθάνει ή διαφορετικά ό,τι συντίθεται, αποσυντίθεται. Αυτό ισχύει τόσο για την ζωή των έμβιων όντων, όσο και για τους πλανήτες τα αστέρια και τους γαλαξίες, αλλά στον ενδιάμεσο χρόνο, δεν είναι καθόλου απαραίτητο να ισχύει, αφού η τυχαιότητα σπάει την αδήριτη αλυσίδα αιτίου-αποτελέσματος, μεταβάλλοντας την βεβαιότητα σε πιθανότητα. Επομένως προκύπτει ένα άλλο είδος αιτιοκρατίας όπου η σύνδεση αιτίου-αποτελέσματος είναι περισσότερο ασαφής και λιγότερο προβλέψιμη και ένα αίτιο μπορεί να οδηγήσει σε περισσότερα του ενός αποτελέσματα, ενώ ένα αποτέλεσμα μπορεί να προκύπτει από περισσότερα του ενός αίτια. Έτσι το αποτέλεσμα εξαρτάται σε ένα βαθμό από το αίτιο και σε ένα άλλο βαθμό από την συγκυρία των τυχαίων παραγόντων την στιγμή της εκδήλωσης του αιτίου. Αυτό σημαίνει ότι το αποτέλεσμα όχι μόνο δεν είναι προκαθορισμένο αποκλειστικά από το αίτιο, αλλά ούτε και αναγκαστικά επαναλήψιμο, αφού τα δεδομένα της συγκυρίας μεταβάλλονται συνεχώς στην ρευστή πραγματικότητα του κόσμου μας. Το γεγονός αυτό εισάγει ένα βαθμό αβεβαιότητας στο κοσμικό γίγνεσθαι, που στην Επικούρεια φιλοσοφία εκφράζεται με την παρέγκλιση των ατόμων και αποτελεί ενδογενή ιδιότητα του υλικού κόσμου.  Αποτελεί επίσης την βάση της πλειότιμης λογικής του Δάσκαλου. Η Επικούρεια Φιλοσοφία αποδεικνύεται έτσι ιδιαίτερα συνεκτική και συνεπής στα δόγματά της.

Και η ελεύθερη βούληση; Σχετίζεται με την τυχαιότητα ή μήπως όχι; Κοινό χαρακτηριστικό και των δύο είναι το μη προβλέψιμο.

Ο τρόπος σκέψης του κάθε ανθρώπου είναι γενικά προβλέψιμος, ιδιαίτερα στους ανθρώπους που τον γνωρίζουν, αλλά αρκετές φορές μπορεί να γίνει απρόβλεπτος και αυτός να πάρει αποφάσεις που ούτε και ο ίδιος δεν θα είχε διανοηθεί ότι θα έπαιρνε στο παρελθόν. Αποφάσεις που θα επηρεάσουν την ζωή του και την ζωή άλλων ανθρώπων, σε άλλοτε άλλο βαθμό, οδηγώντας σε ένα καταρράκτη γεγονότων που κανένας Τειρεσίας δεν μπορεί να μαντέψει! Ο παραλληλισμός με την παρέγκλιση των ατόμων είναι εμφανής.

Μία ακόμη απόδειξη της ελεύθερης βούλησης του ανθρώπου έρχεται από την σύγχρονη συμπεριφορική ψυχολογία και την συμπεριφορική οικονομική. Οι νομπελίστες ψυχολόγοι Daniel Kaneman και  Amos Tversky και ο νομπελίστας οικονομολόγος Richard Thaler απέδειξαν μετά από μακροχρόνιες πειραματικές έρευνες την ανορθολογικότητα των ανθρώπινων όντων στην λήψη αποφάσεων. Αυτή η διαπίστωση δεν κλόνισε μόνο τους δύο βασικούς πυλώνες της Φιλελεύθερης Οικονομικής Σκέψης, δηλαδή την θεωρία των ορθολογικών προσδοκιών και την θεωρία των αποτελεσματικών αγορών, αλλά απέδειξε επίσης ότι η ανθρώπινη σκέψη, βούληση και πράξη δεν ακολουθεί προκαθορισμένα «λογικά» μοτίβα αλλά είναι συχνά απρόβλεπτη. Και ενώ η ανορθολογικότητα είναι εγγενές χαρακτηριστικό της λειτουργίας του ανθρώπινου εγκεφάλου, η κατάσταση γίνεται ακόμα πιο περίπλοκη, εφόσον πάντα στις αποφάσεις μας εμπλέκεται και το συναίσθημα που πολλοί «ορθολογιστές» επιμένουν να αγνοούν!

Είναι κατανοητό ότι σε ένα ντετερμινιστικό κόσμο ελεύθερη βούληση δεν είναι δυνατό να υπάρξει. Επομένως η ελεύθερη βούληση προϋποθέτει την τυχαιότητα. Αλλά δεν ανάγεται σ’ αυτήν.  Ας δοκιμάσουμε να το εξηγήσουμε λίγο καλύτερα:

Ο  Ευτύχης Μπιτσάκης στο γλαφυρό βιβλίο του «Η ύλη και το πνεύμα», γράφει πως η ύλη έχει την ιδιότητα της αυτοοργάνωσης σε διάφορα επίπεδα. Το κάθε επίπεδο προϋποθέτει την ύπαρξη ενός κατώτερου, απλούστερου επιπέδου οργάνωσης, αλλά δεν ανάγεται αναγκαστικά σε αυτό όσον αφορά τις ιδιότητες. Αυτό σημαίνει ότι σε κάθε επίπεδο νέα στοιχεία πραγματικότητας αναδύονται, ενώ άλλα εξαφανίζονται και νέες ιδιότητες εμφανίζονται, που δεν υπήρχαν προηγουμένως, ενώ η μετάπτωση από το ένα επίπεδο στο επόμενο δεν εμφανίζει καμία ασυνέχεια. Ένα μόριο νερού προϋποθέτει την ύπαρξη δύο ατόμων υδρογόνου και ενός ατόμου οξυγόνου, αλλά οι ιδιότητές του δεν έχουν καμία σχέση με τις ιδιότητες των ατόμων υδρογόνου ή οξυγόνου.  Το  βιολογικό επίπεδο, όπου πραγματώνεται η εμφάνιση της ζωής σαν δυνατότητας της ύλης, προϋποθέτει την ύπαρξη του προβιοτικού επιπέδου αυτοοργάνωσης των οργανικών μορίων, υπό κατάλληλες φυσικοχημικές συνθήκες. Σε ακόμα ανώτερο και πιο περίπλοκο επίπεδο, που όμως προϋποθέτει την ύπαρξη των δύο προηγούμενων – το επίπεδο των εγκεφαλικών λειτουργιών του ανθρώπου - πραγματώνεται η νόηση, αναδύεται η συνείδηση και εκδηλώνεται η βούληση. 

Σε κάθε επίπεδο όσο αυξάνεται η πολυπλοκότητα, νέες πιο δαιδαλώδεις και πιο πολυδύναμες μορφές αιτιοκρατίας εμφανίζονται και η σχέση αιτίων – αποτελεσμάτων γίνεται  όλο και πιο περίπλοκη, όλο και πιο χαώδης, όλο και λιγότερο προβλέψιμη. Αυτό γίνεται κατανοητό και μόνο από το γεγονός ότι στον ανθρώπινο εγκέφαλο, δισεκατομμύρια νευρώνες συνδέονται, επικοινωνούν και αλληλοεπιδρούν όλοι μεταξύ τους.

Αυτή ίσως τελικά να είναι μια καλή περιγραφή, του πως η Επικούρεια αντίληψη για την αιτιοκρατία και την τυχαιότητα, που εκφράζεται με την  παρέγκλιση, μπορεί να δημιουργήσει προϋποθέσεις ελεύθερης βούλησης.

Αλλά ας επιστρέψουμε στο πρόβλημα της τυχαιότητας. Οι Επικούρειοι παρόλο που την αποδέχονται, δυσανασχετούν εντούτοις μαζί της. Ο λόγος είναι ότι αντιστρατεύεται τα αποτελέσματα της φρόνησης, της μεγαλύτερης επικούρειας αρετής. Έτσι παραδέχονται ότι «ακόμα και οι πλέον ορθολογικοί σχεδιασμοί δεν αποβαίνουν πάντα στο αναμενόμενο αποτέλεσμα, ακόμα και αν οι προβλέψεις είναι έλλογες και βασίζονται στα πραγματικά δεδομένα». (Φιλόδημος ο Γαδαρηνός Περί Παρρησίας Φ.Π. 57) και προσπαθούν να την ξορκίσουν λέγοντας ότι η τύχη λίγα μόνο εμπόδια θα φέρει στον Σοφό, ενώ αυτός τα  τακτοποιεί και θα τα τακτοποιεί όλα με βάση την φρόνησή του. «Η τυχαιότης ουδέν προς ημάς» θα ήθελε να αναφωνήσει σε αυτήν την περίπτωση ο Δάσκαλος, αλλά δεν τολμά να το κάνει και αρκείται να  κατηγορεί την Τύχη ότι δεν είναι Θεά, γιατί είναι άστατη και απρόβλεπτη ενώ συμβουλεύει ότι είναι καλύτερα να αποτύχει κανείς βασιζόμενος στην φρόνηση, παρά να πετύχει βασιζόμενος στην Τύχη!

Παρά την γκρίνια των Φιλοσόφων, εκείνο που αξίζει να αναφερθεί, είναι ότι από τις προαναφερθείσες παραδοχές των Επικούρειων, αναδύεται για πρώτη φορά στην Ιστορία, οι έννοιες της ενδεχομενικότητας και της πιθανότητας.  Αλλά η θεωρία των πιθανοτήτων δεν απέκτησε ποτέ ευγενική Φιλοσοφική καταγωγή, αφού γεννήθηκε και ανδρώθηκε στα καταγώγια και τους ναούς του τζόγου κυρίως από τον μεσαίωνα και μετά.

Σήμερα όχι μόνο η θεωρία των πιθανοτήτων, αλλά και η στατιστική και η θεωρεία των παιγνίων, δέχονται την τυχαιότητα την οποία προσπαθούν να τιθασεύσουν. Οι νέες θεωρίες υποστηρίζουν ότι τα τυχαιοκρατικά μοτίβα συχνά μιμούνται αιτιοκρατικά μοτίβα. Αυτό πηγάζει από την ανάγκη του ανθρώπου να έχει τον έλεγχο της ζωής του. Έχει την τάση να πιστεύει ότι μπορεί να επηρεάσει γεγονότα που αντικειμενικά εξελίσσονται τυχαία.

Αυτό σημαίνει ότι δεν είναι απόλυτα σαφές κατά πόσον ο επιτυχημένος επιχειρηματίας οφείλει και σε τι βαθμό, την επιτυχία του στην ικανότητά του και σε τι βαθμό στην τύχη, ή αν ο ακριβοπληρωμένος σας χρηματιστής δεν στάθηκε περισσότερο τυχερός παρά διορατικός στις συμβουλές που σας έδωσε ως τώρα. Και τίποτα δεν εγγυάται ότι αυτές θα εξακολουθήσουν στο μέλλον να είναι το ίδιο πετυχημένες.

Κανείς δεν εγγυάται επίσης ότι το νέο αστέρι που προσέλαβε για διευθύνοντα σύμβουλο η επιχείρησή σας, θα τα καταφέρει καλύτερα από αυτόν που μόλις απολύσατε, γιατί δεν πέτυχε για τρία συνεχόμενα τρίμηνα τα προσδοκόμενα κέρδη.                         

Ούτε κανείς εγγυάται ότι ο διάσημος προπονητής που προσέλαβε η ομάδα σας χρυσώνοντάς τον από την κορυφή ως τα νύχια, θα πάρει αναγκαστικά το πρωτάθλημα! Κατά ένα ειρωνικό τρόπο, μοιραία η τύχη παίζει σημαντικό ρόλο στην ζωή του κάθε ανθρώπου! Σημαντικότερο ίσως απ’ ότι θα επιθυμούσε ο Δάσκαλος! Ο οποίος πάντως δικαιώνεται στην ρύση του: «Πάντα κατ’ ανάγκην, κατά προαίρεσιν, κατά τύχην γίγνεσθαι».

Δημητρης Άλτας