Ο  ΘΕΟΣ  ΑΡΗΣ

                                              Του Γιώργου Καπλάνη

     Το κείμενο αυτό δεν αποτελεί μία δομημένη εισήγηση, αλλά θέλει να επισημάνει μερικά θέματα που αφορούν την ίδια την ζωή, έστω και αν δεν απασχολούν τις συνηθισμένες φιλοσοφικές συζητήσεις. Εξ άλλου η Επικούρεια φιλοσοφία αφορά την ίδια την ζωή και όχι την διαχείριση εννοιών μακριά από την πραγματικότητα. Αυτά, γνωρίζουμε όλοι, ότι τα είπε ο ίδιος ο Επίκουρος παραλληλίζοντας την φιλοσοφία με την ιατρική.

                                                                      ---//---

                                                 Λίγα Γενικά  Περί Θεών.

      Παρατηρούμε ότι οι απόψεις περί των θεών συνεχώς εξελίσσονται και αλλάζουν. Γιά παράδειγμα, ο θεός Απόλλων κάποτε λατρευόταν ως άγρια πολεμική θεότητα, ο υπερβόρειος Απόλλων, και αργότερα και ως μία ιαματική θεότητα, ως Επικούρειος Απόλλων. Γνωρίζουμε τον ναό του Επικουρείου Απόλλωνα στην Φιγαλεία της Πελοπονήσου, όπου βοηθούσε τους ασθενείς να γιατρευτούν.

Στην επίσκεψή μας στην Δράμα μάθαμε ότι ο θεός Διόνυσος λατρευόταν αρχικά ως πολεμική θεότητα.

Έτσι και γιά τον Άρη, θα χρησιμοποιήσουμε ως πρότυπο τον Άρη Αναπαυόμενο, τον ανδριάντα που υπάρχει στο μουσείο της Ρώμης. Γιά την ανάλυσή του χρησιμοποιούμε το βιβλίο του Εύμολπου (Μανώλη Τσάμη) "Η Ελληνική Θρησκευτική Παράδοσις".

                                                          Ο Άρης

Γιός του Δία και της Ήρας. Αδελφός της Έριδας. Δεν γνωρίζουμε αν μάλωναν με την αδελφή του όταν ήταν μικροί. Ως εκφραστής της πρωταρχικής ορμής  της ζωής είχε μεγάλη επιτυχία στις γυναίκες. Πάντως με μία από αυτές απέκτησε δύο παιδιά. Δύο αγοράκια, τον Φόβο και τον Τρόμο. Προσπάθησα πολλές φορές να μπω στην θέση του, να φανταστώ δηλαδή πως θα είναι να κρατάω από την μία μεριά το χεράκι του Φόβου και από την άλλη μεριά το χεράκι του Τρόμου και να τους πηγαίνω στην παιδική χαρά να παίξουν με τα άλλα παιδάκια. Δεν τα κατάφερα.

 Πάντως ο Άρης εκφράζει σε γενικές γραμμές την κίνηση, είτε αυτή έχει επιθετικό , είτε αμυντικό χαρακτήρα. Σε θεολογικό επίπεδο η ερμηνεία της κίνησης μας παραπέμπει σε κίνηση που είναι προστατευτική γιά την ζωή. Υπό αυτήν την έννοια εδώ υπάγεται και το ανοσιοποιητικό μας σύστημα.

    

     Στο σημείο αυτό θυμήθηκα το δόγμα του Επίκουρου: "Το της φύσεως δίκαιόν εστί σύμβολον του συμφέροντος εις το μη βλάπτειν αλλήλους μηδέ βλάπτεσθαι". (Το δίκαιο της φύσης αποτελεί σύμβαση συμφέροντος να μην βλάπτει ο ένας τον άλλον, ούτε να βλάπτεται) - Κύρια Δόξα ΧΧΧΙ. Επίσης: "Όσα των ζώων μη εδύνατο συνθήκας ποιείσθε τας υπέρ του μη βλάπτειν άλληλα μηδέ βλάπτεσθαι, προς ταύτα ουθέν ήν δίκαιον ουδέ άδικον. ωσαύτως δε και των εθνών όσα μη εδύνατο ή μη εβούλετο τας συνθήκας ποιείσθαι τας υπέρ του μη βλάπτειν μηδέ βλάπτεσθαι. (Όσα από τα ζωντανά πλάσματα δεν μπόρεσαν να συνάψουν συμφωνίες ως προς το να μή βλάπτει το ένα το άλλο, ούτε να βλάπτεται, ως προς αυτά τίποτε δεν ήταν ούτε δίκαιο ούτε άδικο. το ίδιο ισχύει και γιά όσα από τα έθνη δεν μπορούσαν ή δεν ήθελαν να συνάψουν συνθήκες, ώστε να μην βλάπτουν και να μην βλάπτονται) Κύρια Δόξα ΧΧΧΙΙ.

    Ας κάνουμε εδώ ένα σχόλιο που αφορά τον Κανόνα. Ο Επίκουρος στις δύο παραπάνω Κύριες Δόξες, αναφέρεται στο γενικό, που είναι όλα τα ζωντανά, όλα τα έθνη, αναφέρεται στο επί μέρους που είναι ο άνθρωπος και ανατρέχει στις πρώτες αρχές που είναι η λειτουργία της φύσης που θέλει την σύμβαση.

Εμείς δεν θα ακολουθήσουμε τον Κανόνα, θα χρησιμοποιήσουμε μία εκδοχή του θεού Άρη γιά να οδηγηθούμε σε διερευνητική συζήτηση.

                                     "Μη βλάπτεσθαι". Το Αρχέτυπο

Στην συγκεκριμένη παράσταση τώρα, ο Άρης κάθεται σε μία στάση που δεν είναι επιθετική, δεν φοράει πολεμική εξάρτιση, δεν είναι απειλητικός, είναι ακίνητος και ήρεμος, αλλά, συγχρόνως αποπνέει μία αμυντική πολεμική ετοιμότητα. Κανείς δεν τολμάει να σκεφτεί ότι θα τον βλάψει. Και δεν τολμάει, όχι επειδή ο ίδιος είναι καλός άνθρωπος, αλλά επειδή το δεξί χέρι του Άρη είναι επάνω στην λαβή του σπαθιού του.

Σίγουρα αυτός ο Άρης δεν θα παραβεί το δόγμα "μη βλάπτεσθαι".

Και σίγουρα θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ένα αρχέτυπο, δηλαδή ένα αρχικό πρότυπο, από το οποίο θα μπορούσαμε να αντλήσουμε έμπνευση και ψυχική δύναμη γιά να εφαρμόσουμε στην πράξη το κατά την φύσιν ηθικό αυτό παράγγελμα του Επίκουρου.

     Εγώ προσωπικά προσπάθησα να εντοπίσω και τυχόν άλλα αρχέτυπα, αλλά, δυστυχώς μου προέκυπταν μόνο κακέκτυπα.

                         Το Αυτονόητο του Μη Βλάπτεσθαι.

     Δυστυχώς πρέπει να αναφερόμαστε στα αυτονόητα. Αυτός είναι και ένας από τους λόγους που το αρχέτυπο το αναζητούμε στην αρχαία Ελλάδα. Δηλαδή σε έναν λαό, που σύμφωνα με πολλούς συγγραφείς, όπως ο Ντοντζ, ο Νίτσε κλπ, ήταν υγιής. Σε έναν λαό που δεν δίσταζε να φέρνει στην επιφάνεια τα πάθη του και τα ένστικτά του και να τα διαχειρίζεται με την λογική και τον πολιτισμό του.                      

     Και το αυτονόητο είναι η επιβίωση και η ευδαιμονία. Ο φίλος μου ο Επίκουρος αυτά τα έχει ψάξει όταν αναφέρεται στις φυσικές και αναγκαίες επιθυμίες: " . . . των δε (φυσικών και) αναγκαίων αι μεν προς ευδαιμονίαν εισίν αναγκαίαι, αι δε προς την του σώματος αοχλησίαν, αι δε προς αυτό το ζήν . . ." (Προς Μενοικέα, 128). Ο Επίκουρος αναπνέει τον αρχαίο Ελληνικό πολιτισμό. Ο ελεύθερος άνθρωπος ήταν ο πολίτης που ήταν δυνατός και γνώριζε την τέχνη του πολέμου. Μας το είπε επιγραμματικά και ο Περικλής στον Επιτάφειο : " . . . ευδαίμον το ελεύθερον, το δ΄ ελεύθερον το εύψυχον . .". Τον κύκλο αυτό της επιβίωσης, της ευδαιμονίας, της ελευθερίας, έρχεται ο Νίτσε να τον κλείσει κάνοντας την σύνδεση του αποτρεπτικού Άρη με την Επικούρεια φιλοσοφία: "η δύναμη παράγει ηδονή". Τολμηρή σκέψη, αλλά να τολμήσουμε να την πούμε, λέει ο Νίτσε στο βιβλίο του "Θέληση γιά Δύναμη".

     Ο Νίτσε τα λέει ωμά: "Η ιστορία του ανθρώπου μας δείχνει ότι ο άνθρωπος κατευθύνεται από το ένστικτο της επιβίωσης, ή ακριβέστερα από την πρόθεση να επιτύχει την ηδονή και να αποφύγει την δυστυχία". Αυτό από το βιβλίο του "Ανθρώπινο, πολύ ανθρώπινο", (παρ. 107). Επικούρειο, πολύ Επικούρειο θα λέγαμε εμείς.

                         Η Αποδυνάμωση του "Μή βλάπτεσθαι"

          Δεν είναι περίεργο που ο Χριστιανισμός δεν έχει δικά του αρχέτυπα, αποτρεπτικά, πολύ δε περισσότερο επιθετικά. Ο χριστιανισμός απαγόρευε στους πιστούς να πιάνουν τα όπλα. Ηρωϊκός χριστιανός ήταν ο χριστιανός που άντεχε στα βασανιστήρια και όταν τον χτυπούσαν στο ένα μάγουλο, γύριζε και το άλλο. Όταν μετά από αιώνες δημιουργήθηκε το τεχνητό κατασκεύασμα που σήμερα ονομάζεται χριστιανισμός, υπήρξε κενό. Το κενό αυτό το αναπλήρωσαν χρησιμοποιώντας την Ελληνική ηρωϊκή πολεμική παράδοση. Και εν μέρει, με τους αρχαγγέλους, την εβραϊκή πολεμική παράδοση.

          Το αρχικό χριστιανικό πνεύμα που θέλει κάποιον να υφίσταται βλάβη χωρίς να αντιδρά , ή ακόμα χειρότερα, να εκτελεί το χριστιανικό του καθήκον αδιαφορώντας γιά την βλάβη που θα υποστεί εξ αιτίας των δικών του ενεργειών, επιβίωσε μέσω μετάλλαξης, εδώ και δύο αιώνες σε σοσιαλιστικά, ανθρωπιστικά και γενικά ιδεολογικά κινήματα. Αυτό βέβαια το επεσήμανε ο Νίτσε. Όμως κάθε ημέρα ο Νίτσε επιβεβαιώνεται.

   Ιδίως μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, διαδόθηκε αρκετά η αντίληψη ότι ο πόλεμος είναι κάτι το ανήθικο. Συνεπώς ανήθικη είναι και η μελέτη του πολέμου.  (Κ.Κολιόπουλος , Η Στρατηγική Σκέψη, σελ. 76). Ανάλογη βέβαια είναι και η αντίληψη γιά την βία, όπου, όποιος ασχολείται με την τέχνη της βίας υποτιμάται δεδομένου ότι ασχολείται με κάτι σωματικό και κατώτερο, ενώ σε ανώτερο πνευματικό επίπεδο βρίσκονται οι ανώτεροι πνευματικοί άνθρωποι. Αυτοί σκέπτονται στο επίπεδο των αφηρημένων εννοιών. Οπότε έχουμε την περίπτωση της ιδεολογίας που φεύγει μακριά από την φύση του ανθρώπου και καταφεύγει σε εννοιακές ψευδαισθήσεις. (Και αυτό Νίτσε, Κείμενα γιά την Ελλάδα, 238,239). Οτι δηλαδή αν εγώ απορρίψω τα όπλα και την βία, θα τα απορρίψει και ο απέναντι.

                                     Οι Φιλοσοφούντες Σήμερα       

   Δεν θα αναλύσουμε και πολύ τα παραπάνω γιατί οι κοινωνιολογικές - πολιτικές κλπ αναλύσεις δεν τελειώνουν ποτέ. Μας ενδιαφέρει η σημερινή καθημερινή μας πραγματικότητα.

Εγώ προσωπικά θεωρώ ότι, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, αυτοί που συμπεριφέρονται με τρόπο που βλάπτει τους άλλους, μελετούν τον τρόπο συμπεριφοράς τους, έχουν στρατηγική και τακτική, και είναι δυνατοί.

 Άρα η αντιμετώπισή τους απαιτεί αντίστοιχη προσπάθεια.

Η δυσκολία είναι ότι αυτοί ενεργούν σε κεντρικό επίπεδο, πάνω από εμάς. Αυτό που φθάνει σε εμάς είναι αυτό που επαναλαμβάνουν οι ακόλουθοί τους, οι οποίοι είναι ιδεολογικά πατενταρισμένοι.

     Για παράδειγμα, εγώ ακούω διάφορες εκτιμήσεις:

- Ασχολείσαι με τα όπλα;

- Άρα φασίστας, δηλαδή ρατσιστής. (Αυτά πάνε παρέα, όπως τα αξεσουάρ των συσκευών του εμπορίου).

Το ότι είμαι Επικούρειος δεν τους λέει πολλά.

Ας δούμε όμως τι γινόταν στον Κήπο.

Ο Διογένης Λαέρτιος στο έργο του "Βίος Επίκουρου" παραθέτει έναν κατάλογο σχολαρχών του Κήπου. Το Έρμαρχο τον διαδέχθηκε ο Πολύστρατος κλπ κλπ και δύο με καταγωγή από την Αλεξάνδρεια με το όνομα και οι δύο Πτολεμαίοι, από τους οποίους ο ένας ήταν λευκός και ο άλλος μαύρος. Ο Κήπος είχε μαύρο σχολάρχη! Άρα οι Επικούρειοι σε καμία περίπτωση φασίστες και ρατσιστές. Και συνεχίζουμε τον κατάλογο των σχολαρχών, Ζήνων, Απολλόδωρος, Δημήτριος, κλπ και τρεις με το όνομα Επίκουρος, εκ των οποίων ο ένα ήταν οπλομάχος. Δηλαδή εκπαίδευε τους οπλίτες στα βαρέα όπλα. Και φιλόσοφος και μάλιστα Επικούρειος φιλόσοφος και οπλομάχος ! Άρα και φασίστας και ρατσιστής με κάποια σημερινά ιδεολογικά αντανακλαστικά.

Ο ίδιος ο Επίκουρος δεν αισθάνεται καθόλου άβολα όταν χειρίζεται θέματα τακτικής-

Μεταφέρω μόνο δύο φράσεις του Επίκουρου, από το απόσπασμα της επιστολής προς Ιδομενέα, που σώθηκε από τον Σενέκα.

Μου θύμησε τα ντοκυμαντέρ της τηλεόρασης από την άγρια ζωή:

 ". . . . . θα επιχειρήσεις κάτι μόνο όταν μπορείς να το επιχειρήσεις στις κατάλληλες συνθήκες και στην κατάλληλη ευκαιρία. Μα όταν έρθει η κατάλληλη ευκαιρία να είσαι έτοιμος να την αρπάξεις . . . .", "όταν σκέπτεσαι την φυγή απαγορεύεται να μένεις άπραγος . . . υπάρχει ελπίδα για διέξοδο ακόμα και από τις πιο δυσκολότερες καταστάσεις, εφόσον δεν βιάζεσαι πριν από την ώρα σου και δεν διστάσεις σαν θα φτάσει η κατάλληλη στιγμή. . .".

Ψυχολογική δομή που επιτρέπει την επιβίωση σε σκληρές συνθήκες. Η ψυχή του πολεμιστή που συνδέεται με το ένστικτο αλλά και την στρατηγική σκέψη.

                                          Η Επικούρεια Θεολογία

      Φυσικά και δεν αναφερόμαστε σε πίστη, ούτε σε μεταφυσικές παραδοχές. Ας θυμηθούμε και πάλι τα δόγματα Από τον Διογένη Οινοανδέα (Μεγάλη Επιγραφή, απόσπ. 125): "Γιατί ούτε μικρά είναι, ούτε ατελέσφορα ατά που κάνουν την ψυχική μας διάθεση ίδια με των θεών και δείχνουν πως δεν είμαστε κατώτεροι από το μακάριο και άφθαρτο όν, έστω και αν είμαστε θνητοί. Γιατί όσο είμαστε ζωντανοί, είμαστε το ίδιο χαρούμενοι με τους θεούς".

       Ευσέβεια λοιπόν, όπως λέει και ο Γιάννης Αβραμίδης (Λουκρήτιος, Γιά την Φύση των Πραγμάτων, Σημ. 100), σημαίνει άμιλλα προς τους θεούς: Το να προσπαθεί ο θνητός στο μέτρο των δυνατοτήτων που του παρέχει η φύση, έχοντάς τους ως τέλεια πρότυπα, να ζήσει "ως θεός ανάμεσα στους ανθρώπους", με οδηγό του την φιλοσοφία. Είναι ο μόνος τρόπος να τιμήσει κανείς τους θεούς.

Γεώργιος Καπλάνης

Οκτώβριος 2016

   

                                         ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Το 1622 στην Ρώμη έγινε μια εξαιρετική αρχαιολογική ανακάλυψη. Στον χώρο που κατά την αρχαιότητα βρίσκονταν ο ναός του θεού Άρη, βρέθηκε βαθιά χωμένο στη γη ένα εξαιρετικής ομορφιάς άγαλμα του θεού. Το άγαλμα απέκτησε ο καρδινάλιος Λουντοβίκο Λουντοβίζι, ένας ισχυρός άνδρας εκείνης της εποχής, καθώς ήταν ανιψιός του Πάπα Γρηγορίου XV, και το τοποθέτησε, μαζί με άλλες πολλές αρχαιότητες, στην βίλλα του στα περίχωρα της πόλης.

Το άγαλμα έχει ύψος 1,56 και παρουσιάζει τον θεό Άρη σε ανάπαυση. Είναι νεαρός και αγένειος, ενώ κάθεται επάνω σε πολεμικά τρόπαια. Στα πόδια του παίζει ένας μικρός Έρωτας, πράγμα που υποδηλώνει την ερωτική φύση του Θεού, όταν δεν πολεμάει. Είναι κατασκευασμένο από μάρμαρο και είναι ρωμαϊκό αντίγραφο κατασκευασμένο στο τέλος του δεύτερου αιώνα π.χ.. Το πρωτότυπο ήταν ένα ελληνικό χάλκινο άγαλμα του 400 π.χ., έργο του Σκόπα ή του Λυσίππου.

Κατά τα επόμενα 280 χρόνια το άγαλμα υπήρξε αντικείμενο θαυμασμού των διάφορων ιστοριοδιφών που επισκέπτονταν τη βίλλα και τους κήπους της οικογένειας Λουντοβίζι. Απεικονίστηκε σε δεκάδες γκραβούρες, ενώ αντίγραφα του έγιναν από πολλούς καλλιτέχνες, σε μάρμαρο ή χαλκό. Το 1901, απόγονος της οικογένειας πούλησε σε δημοπρασία μεγάλο μέρος από τον οικογενειακό αρχαιολογικό θησαυρό. Το άγαλμα, μαζί με 96 ακόμη αντικείμενα, αγοράστηκε από το ιταλικό κράτος και έκτοτε εκτίθεται στο ιταλικό εθνικό αρχαιολογικό μουσείο, στο παλάτι Altemps, στην Ρώμη.

Ένα από τα αντίγραφα του αγάλματος σε χαλκό, έγινε το 1780 από τον γλύπτη Λουίτζι Βαλαντιέρ. Το άγαλμα αυτό, με διαστάσεις σχεδόν ίδιες με του αυθεντικού αγάλματος, έγινε μέρος της συλλογής του Λούβρου το 1935 και από τότε εκτίθεται στην μεγάλη γαλαρία, πολύ κοντά στην διάσημη Τζοκόντα. Το γαλλικό όνομα του μπρούτζινου αγάλματος είναι Mars Assis (καθιστός ή αναπαυόμενος Άρης). Το άγαλμα στο Λούβρο, πολύ πιο γνωστό λόγω του χώρου στον οποίο εκτίθεται, θεωρείται λανθασμένα σαν το αυθεντικό άγαλμα που μας ήρθε από την αρχαιότητα.

        

                                                        

 

Η ΕΤΑΙΡΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ ΛΕΟΝΤΙΟΝ

Η πορνεία αποτελούσε στοιχείο του βίου των αρχαίων Ελλήνων ήδη από την αρχαϊκή εποχή. Στις περισσότερες ελληνικές πόλεις και κυρίως στα λιμάνια, αποτελούσε σημαντική οικονομική δραστηριότητα απασχολώντας σημαντικό μέρος του πληθυσμού. Σε καμία περίπτωση δεν θεωρούταν παράνομη, οι πόλεις δεν την απαγορεύουν και η λειτουργία των οίκων ανοχής ήταν φανερή. Στην Αθήνα, στο μεγάλο νομοθέτη Σόλωνα αποδίδεται η ίδρυση κρατικών πορνείων με προσιτές τιμές. Ωστόσο η δραστηριότητα αυτή δεν κατανεμόταν ίσα ανάμεσα στα δύο φύλα, γυναίκες όλων των ηλικιών καθώς και νεαρά αγόρια εκδίδονταν, για μια πελατεία που απαρτιζόταν σχεδόν αποκλειστικά από άνδρες.

Οι εκδιδόμενες γυναίκες μπορούν να ταξινομηθούν σε διάφορες κατηγορίες. Τελευταίες στην κλίμακα κατατάσσονταν οι πόρνες, οι οποίες σύμφωνα και με την ετυμολογία της λέξης που προέρχεται από το ρήμα «πέρνημι» που σημαίνει «πουλώ», ανήκαν δε στους «πορνοβοσκούς», δηλαδή σε προαγωγούς, που κρατούσαν τμήμα των εσόδων τους. Οι τελευταίοι μπορούσαν να είναι πολίτες και τα έσοδα από την πορνεία αντιμετωπίζονταν όπως αυτά από άλλες δραστηριότητες. Ο Θεόφραστος αναφέρει τον προαγωγό πλάι στον πανδοχέα και τον συλλέκτη φόρων σε έναν κατάλογο επαγγελμάτων που είχε συντάξει.

Μια βαθμίδα παραπάνω βρίσκονταν οι ελεύθερες πόρνες που κάποτε ήταν δούλες και έχουν κερδίσει την ελευθερία τους. Η προέλευση αυτών των γυναικών ποικίλλει: γυναίκες μέτοικοι που δεν έβρισκαν άλλο επάγγελμα στη νέα τους πατρίδα, φτωχές χήρες, παλαιές πόρνες που εξαγόρασαν την ελευθερία τους. Στην Αθήνα ήταν υποχρεωμένες να καταγράφονται σε μητρώα και να καταβάλλουν φόρους. Ορισμένες μάλιστα κατάφεραν να φτιάξουν περιουσία από το επάγγελμά τους.

Υπήρχε μάλιστα την εποχή εκείνη και μία άλλη δραστηριότητα - ιδιότητα η οποία χαρακτηρίζεται από την ίδια την λέξη «πορνοδιδάσκαλος», δηλαδή εκπαιδευτής πορνών. Ακόμη και ο ξακουστός Σωκράτης έκανε αυτή την δουλειά όπως μας πληροφορεί ο Ξενοφώντας στα «Απομνημονεύματά του» (ΙΙΙ, 11)

Οι εταίρες βρίσκονταν στην κορυφή των εκδιδόμενων γυναικών. Δεν περιορίζονται στο να προσφέρουν σεξουαλικές υπηρεσίες, με την ίδια τη λέξη «εταίρα» να σημαίνει «σύντροφος». Στις περισσότερες περιπτώσεις διέθεταν ευρεία μόρφωση και μπορούσαν να λάβουν μέρος σε συζητήσεις καλλιεργημένων ανθρώπων, για παράδειγμα στα συμπόσια. Αποτελούν τις μοναδικές γυναίκες στην αρχαία Ελλάδα, με εξαίρεση τις Σπαρτιάτισσες, που απολάμβαναν την ανεξαρτησία τους και μπορούσαν να διαθέτουν προσωπική περιουσία. Ένα τέτοιο είδος παλλακίδας δεν πληρωνόταν για κάθε συνεύρεση, αλλά έπαιρνε δώρα από τους «εταίρους» και τους «φίλους» της ώστε να ζει μια άνετη ζωή. Παρόμοια χαρακτηριστικά έχουν οι γκέισες στην Ιαπωνική παράδοση.

Η φιλοχρηματία και η απληστία των εταιρών αναφέρεται συχνά από Έλληνες συγγραφείς. Η βασική αρχή της εταίρας Φιλιμάτιον ήταν: «Εσείς ποθείτε την ομορφιά, εγώ τα χρήματα. Ας ικανοποιήσουμε λοιπόν αμοιβαία την επιθυμία μας, έτσι είναι οι καλές συμφωνίες. (Αρισταίνετος Ι, 14). Ο Αλκίφρων βάζει στο στόμα της εταίρας Πετάλης τα εξής λόγια: «Μας χρειάζεται χρυσάφι, ρουχισμός, κοσμήματα, υπηρέτριες. Δεν έχω κανένα κτήμα στη Μυρριούντα ούτε ασήμι στα μεταλλεία. Έχω μόνο το μεροκάματο και τα πολυστέναχτα δώρα των ανόητων εραστών μου». Ακόμη οξύτερος είναι ο τόνος του γράμματος που στέλνει η εταίρα Φιλουμένη στον Κρίτωνα: «Τι κουράζεσαι γράφοντας τόσα; μου χρειάζονται πενήντα χρυσά νομίσματα και όχι γράμματα. Αν λοιπόν μ’ αγαπάς, δώστα. Αν τσιγκουνεύεσαι, μη μ’ ενοχλείς. Γεια σου.».(Αλκίφρων Εταιρικαί επιστολαί).

Οι εταίρες έχουν εξέχουσα θέση στην αθηναϊκή κοινωνία. Οι πιο πολλές είναι ξένες, από τα νησιά του Αιγαίου και τις ακτές της Ιωνίας, την Κόρινθο και την Ναύκρατη. Τις σέβονται και τις τιμούν όσο λίγες γυναίκες στην αρχαιότητα. Γράφει για αυτές ο Διογένης «αι εύμορφοι εταίραι εισίν βασίλισσαι». Ήταν πανέμορφες, έξυπνες, πολύ μορφωμένες, κάποιες μάλιστα ανήλθαν και σε ανώτατα αξιώματα. Συναναστρέφονταν συνήθως καλλιτέχνες, φιλοσόφους, πολιτικούς, ποιητές. Είχαν θέση σημαντική στην πνευματική και κοινωνική ζωή και επηρέαζαν προφανώς την εξουσία, αφού βρισκόταν πολλές φορές στο περιβάλλον πολιτικών. Είναι γνωστό ότι διάσημοι γλύπτες και ζωγράφοι όπως ο Πραξιτέλης, ό Απελλής και άλλοι χρησιμοποίησαν μοντέλα εταίρες. Σχεδόν όλα τα ελληνικά αγάλματα που παριστάνουν θεές και προπάντων οι Αφροδίτες του 5^ου και 4^ου αιώνα είχαν για πρότυπά τους εταίρες. Αναρίθμητοι αγγειογράφοι ζωγράφιζαν στα αγγεία έναν τύπο γυναικείου στήθους. Το στήθος αυτό ήταν το στήθος της Λαϊδας.(Πατριαρχία σ.339). Θα πρέπει όμως να διευκρινίσουμε ότι η δόξα που κέρδισε ο θεσμός της εταίρας με το πέρασμα των αιώνων οφείλεται, αποκλειστικά και μόνο, σε εκείνες τις λίγες που απέκτησαν φήμη και πλούτο, εκπέμποντας μια εκτυφλωτική λάμψη με την εικόνα των ωραίων, μορφωμένων και εξευγενισμένων γυναικών, που επιδεικνύοντας το πνεύμα τους εντυπωσίαζαν τους συνδαιτυμόνες τους.

Ένας σημαντικός αριθμός από αυτές αναφέρεται ότι ανήκαν και σε φιλοσοφικές σχολές. Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε την Θεανώ, την Μέλισσαν, την Πτολεμαίδα της Πυθαγορείου Σχολής, την Διοτίμη και Ασπασία της Σωκρατικής, την Λαίδα και Αρήτη της Κυρηναϊκής, την Ιππαρχία της Κυνικής την αργεία Αρτεμισία και Νικαρέτη της Μεγαρικής. Θα αναφερθούμε όμως ιδιαίτερα στις εταίρες της Σχολής του Επίκουρου και συγκεκριμένα στην Λεόντιον. Στον Κήπο μαζί με την Λεόντιον αναφέρονται και η Ηδεία, η Βοΐδιον, η Νικήδιον, η Ερώτιον, η Μαμμάριον και άλλες. 

 

Από όλες όμως ποιο διάσημη ήταν η Λεόντιον. Δεν γνωρίζουμε την καταγωγή της, αλλά εκείνο που μας είναι γνωστό εκτός από τα σωματικά της θέλγητρα είναι ότι είχε και αξιόλογη πνευματική μόρφωση η οποία μάλιστα προκαλούσε τον θαυμασμό γνωστών συγγραφέων. Όταν άρχισε να φιλοσοφεί μέσα στον Κήπο έπαυσε να ασκεί το επάγγελμα της εταίρας Είναι γνωστό ότι ήταν ερωμένη του Επίκουρου, φημολογείται ότι για κάποια στιγμή τα είχε και με τον Έρμαχο, ο Αλκίφρων αναφέρει ότι είχε ερωτικές σχέσεις με έναν πολύ ωραίο νεαρό ονόματι Τίμαρχον, καθώς επίσης και με τον Μητρόδωρο με τον οποίο μάλιστα έκανε και έναν γιό ονόματι Επίκουρο, στον οποίο αναφέρεται ο δάσκαλος στην διαθήκη του. Λέγεται ότι είχε και μία κόρη ονόματι Δανάη, επίσης εταίρα και οπαδό της Επικούρειας φιλοσοφίας, η οποία υπήρξε ερωμένη του Έπαρχου της Εφέσου Σώφρονος. Πιθανολογείται ότι η γέννηση της Δανάης προηγήθηκε αυτής του γιού του Μητρόδωρου αλλά δεν γνωρίζουμε τίποτα για τον πατέρα της. Κάποιες αναφορές θέλουν την Δανάη κόρη του Μητρόδωρου. Ο Θεοδωρίδης αναφέρει (σ.280) ότι ο Επίκουρος εκτιμούσε και θαύμαζε τη Λεόντιον. Της εμπιστευόταν ακόμη και την προεδρία, που οι τρόφιμοι του Κήπου την έπαιρναν διαδοχικά. Η πράξη βέβαια αυτή διασύρθηκε από τους αντιπάλους σαν αίσχος απερίγραπτο, γιατί μία εταίρα παρουσιάσθηκε προεδρίνα της Κοινότητας. Σε κάποιο άλλο σημείο σε απάντηση κάποιου γράμματος της Λεοντίου, όπου την χαρακτηρίζει αχώριστη του Κήπου, γράφει: «Σωτήρα, αφέντισσα, αγαπητό Λεονταράκι, σπάσαμε στα ζήτω και στα παλαμάκια άμα διαβάσαμε το γραμματάκι σου». (σ 144) Και παρακάτω συνεχίζοντας ο Θεοδωρίδης: «Από τις πηγές ξέρουμε καλά πως η Λεόντιον ήταν σοβαρό πρόσωπο, πως τιμούσε πολύ τον Επίκουρο και πως αποδεικνύεται αυτό από τα απομεινάρια των επιστολών της».

Κατά το δεύτερο μισό του 4^ου αιώνα και πρώτο μισό του 3^ου αιώνα π.χ. δύο μαρτυρίες αναφέρουν την ύπαρξη εταίρας με το όνομα Λεόντιον και μάλιστα πολύ ονομαστές. Η πρώτη είναι αυτή που αναφέρει ο Αθήναιος στο 13^ο βιβλίο του στους Δειπνοσοφιστές, Η Λεόντιον του Αθήναιου χρωστούσε την μόρφωσή της και την πνευματική της φήμη αφενός στον σοφό της ελεγειακής ποιήσεως Φιλητά του Κώου και αφετέρου στον Ερμησιάνακτα τον Κολοφώνιο, μαθητή του Φιλητά με τον οποίο η Λεόντιον είχε ερωτικούς δεσμούς και ο οποίος έγραψε τρία ελεγειακά βιβλία και τα εξέδωσε με τον τίτλο «Λεόντιον». Ο Αθήναιος στα έργα του αναφέρει αποσπάσματα υπό μορφή διαλόγων των ελεγειών του Ερμησιάνακτα.

Η δεύτερη ήταν περιώνυμη για τα θέλγητρα και για το πνεύμα της. Δύο ονομαστοί ζωγράφοι της αρχαιότητας, ο Θέωρος και ο Αριστείδης ο Θηβαίος, ζωγράφισαν την εικόνα της, όπως μας αναφέρει ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος. Ήταν ερωμένη του Επίκουρου και άλλων εκπροσώπων της σχολής του. Χειριζόταν άνετα την αττική διάλεκτο και η φήμη της έγινε γνωστή αφενός από την ομορφιά της και αφετέρου από την συγγραφική της ικανότητα. Επικρατούσα άποψη σήμερα είναι ότι πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο, το οποίο όταν ήρθε στην Αθήνα και εντάχτηκε στον Κήπο είχε ήδη καλλιεργημένο το πνεύμα της. Φαίνεται ότι με τον Ερμησιάνακτα συναναστράφηκε κατά την πρώτη της νεότητα. Ως εκ τούτου μπορούμε να υποθέσουμε από την καταγωγή του Ερμησιάνακτα, ότι υπάρχει η πιθανότητα η Λεόντιον να ξεκίνησε την επαγγελματική της καριέρα ως εταίρα από την Κωλοφώνα. Δεν μπορούμε να ισχυριστούμε το ίδιο για την καταγωγή της γιατί συνήθως οι εταίρες δεν ασκούσαν το επάγγελμά τους στον τόπο καταγωγής των.

Όπως αναφέραμε και παραπάνω η Λεόντιον είχε μεγάλη συγγραφική ικανότητα. Έργα της δεν διασώθηκαν, αλλά η φήμη για τα έργα της ήταν μεγάλη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι, όταν ο Θεόφραστος ο γνωστός μαθητής του Αριστοτέλη και διάδοχός του στο Λύκειο, συνέγραψε βιβλίο περί γάμου στο οποίο δεν εκφραζόταν και τόσο τρυφερά για το γυναικείο φύλλο, η Λεόντιον του επετέθη με σφοδρότητα και απέσπασε τον γενικό θαυμασμό γράφοντας μία πραγματεία με τίτλο «ΚΑΤΑ ΘΕΟΦΡΑΣΤΟΥ». Ακόμη και ο Κικέρων μετά από 250 χρόνια, εκφράζει τον θαυμασμό του για το έργο της Λεοντίου, αλλά και γιατί μία γυναίκα τόλμησε να γράψει μία πραγματεία εναντίον ενός ανδρός γνωστότατου για την σοφία του. Αυτό μας το μαρτυρεί ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος στην εισαγωγή της φυσικής του ιστορίας. Το γεγονός ότι μία εταίρα ήταν τόσο έξυπνη, ήξερε να γράφει τόσο καλά και είχε τόσο λίγο σεβασμό για τη φήμη των ανδρών φιλοσόφων, οδήγησε στην αθηναϊκή έκφραση «βρες ένα δένδρο να κρεμαστείς!». (Πατριαρχία σ.459)

Το περί γάμου αυτό έργο της Λεοντίου έχει χαθεί μαζί με σχεδόν όλα τα έργα των επικούρειων, σώθηκε όμως απόσπασμα από το έργο του Θεόφραστου που έγινε η αφορμή να συγγράψει η Λεόντιον την πραγματεία της, σε μετάφραση από την λατινική του έτους 1892 και το οποίο παραθέτω σε επιτοίχια ανακοίνωση.

Ο Αλκίφρων, ο συγγραφέας εταιρικών επιστολών, περιέχει στα έργα του μία αξιοπερίεργη επιστολή της Λεοντίου προς την Λάμιαν την γνωστή εταίρα και ερωμένη του Δημητρίου Πολιορκητή, στην οποία επιστολή γίνονται γνωστές οι τεταμένες σχέσεις μεταξύ αυτής και της φιλοσόφου. Στην επιστολή αναφέρεται ότι η Λεόντιον είχε ερωτικές σχέσεις με τον νεαρό Τίμαρχο τον οποίο χαρακτηρίζει μάλιστα και παίδαρο, ο οποίος την παράτησε για να ενταχθεί στην επικούρεια κοινωνία. Αναρωτιόταν: «τι μπορεί να του προσφέρει ο γεροεπίκουρος περισσότερο από ότι εγώ». Στην επιστολή αυτή υπάρχουν πολλές ανακρίβειες. Είναι πολύ δύσκολο να δεχτούμε αυτά που γράφει ο Αλκίφρων ως πραγματικά, γιατί οι επιστολές του είχαν χιουμοριστικό και σατιρικό χαρακτήρα και προφανώς ο συγγραφέας τις φόρτωσε με αρκετή μυθοπλασία για να τις κάνει πιο εύθυμες. Εξάλλου και ο Θεοδωρίδης γράφει για την συγκεκριμένη επιστολή ότι «η Λεόντιον γράφει τάχα στη Λάμια» υποστηρίζοντας την ανακρίβεια της επιστολής και σε άλλο σημείο υπερασπιζόμενος τον Επίκουρο και τη Λεόντιον «Είναι από τις φθηνές εξυπνάδες που πιπιλίζουν για τους φιλοσόφους και τους γραμματιζούμενους».

Αν όμως δεχθούμε τα γεγονότα της επιστολής ως πραγματικά τότε ίσως ο Τίμαρχος να ήταν και η αιτία που η Λεόντιον ασπάσθηκε την Επικούρεια Φιλοσοφία και εντάχθηκε στον Κήπο.

Δυστυχώς οι πηγές είναι πάρα πολύ λίγες, μόνο σκόρπιες αναφορές, που μας αναγκάζουν να υποθέσουμε πράγματα και καταστάσεις, με συνέπεια να μην μπορούμε να έχουμε μια πλήρη και σαφή εικόνα της Λεοντίου. Είναι γεγονός όμως ότι υπερασπιζόταν τα δικαιώματα των γυναικών με πολύ πάθος και με όλα τα μέσα που θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει την εποχή εκείνη όπως ήταν και οι επιστολές. Αξίζει να αναφέρουμε ότι στην αθηναϊκή κοινωνία η γυναίκα τελούσε μονίμως υπό ανδρική κηδεμονία. Η νέα κοπέλα μέχρι το γάμο της εξαρτάται άμεσα από τον πατέρα της. Όταν έφθανε στην αποδεκτή κοινωνικά ηλικία γάμου, η οποία σύμφωνα με τις τότε αντιλήψεις υπολογίζονταν με βάση τη γυναικεία ήβη, ο πατέρας της επέλεγε το μέλλοντα σύζυγό της, έκτοτε ήταν υπό την κηδεμονία του συζύγου της. Η βασική ευθύνη της, όμως, ήταν η διαχείριση του οίκου. Μέσω της χρηστής διαχείρισης ενός αθηναϊκού οίκου από τη νοικοκυρά θα επιτυγχάνονταν η ευημερία και η μακροημέρευση του. Για το λόγο αυτό ο σύζυγος και κύριος του οίκου, από την πρώτη στιγμή αναλάμβανε να εξηγήσει τη βασική αυτή υποχρέωση στην νεαρή γυναίκα του. Ο Επίκουρος όμως έλεγε για την σχέση των δύο φύλων : «Η γυναίκα σου πρέπει μάλλον να σε ντρέπεται και όχι να σε φοβάται. Διότι δεν την πήρες για υπηρέτρια αλλά για συμμέτοχο της Ζωής σου».(Επίκουρος «Γνώμαι συλλεγείσαι» Ιωάννου Γεωργίδη)

Ο Θεοδωρίδης γράφει (σ.280) για την γυναίκα μέσα στον Κήπο. «Στον Κήπο έγινε κάτι που ξεπερνάει ό,τι ως τότε είχε γίνει στην Ελλάδα. Η γυναίκα κέρδισε κάποιο βάθρο, ανασαίνει ανετότερα, αναμετρά το μυαλό της με το ανδρικό και βλέπει πως η χιλιοειπωμένη κατωτερότητά της είναι μύθος. Κάποιος ή κάποιοι αναγνωρίζουν πως έχει ψυχή, νοιάζονται γι αυτή, την τριγυρίζουν με εκτίμηση και στοργή. Δεν αργεί ν’ αποδειχθεί, όπως στα δικά μας χρόνια, πως η γυναίκα μπορεί ν’ αποδώσει.

Λόγω της έντονης δραστηριότητας της Λεοντίου ως φιλοσόφου, για την ελευθερία και την υπεράσπιση των δικαιωμάτων των γυναικών, που βασίζεται στην αρχή ότι τα φύλα είναι διαφορετικά αλλά ίσα, καθώς και με το πάθος που αντιμετώπιζε τα γυναικεία προβλήματα, θα μπορούσαμε να την εντάξουμε σ’ αυτούς που φιλοσοφώντας μέσα στα πλαίσια της επικούρειας φιλοσοφίας, βάλανε τα θεμέλια, για να έρθουν πολλούς αιώνες αργότερα οι πρωτεργάτες της ανεξαρτησίας των γυναικών και να ανεγείρουν το οικοδόμημα της ισότητας των δύο φύλλων.

Ιανουάριος 2017

Κώστας Καλεύρας

Βιβλιογραφία:

1. «Πατριαρχία»  του Έρνεστ Bornrman έκδοση M.I.E.T. 1988

2. «Επικουρείων Δόξαι» Χρήστου Γιαπιτζάκη Εκδ. Παπαδημητρίου

3. Εθνικόν Ημερολόγιον 1892

4. «Επίκουρος η αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου» Χ. Θεοδωρίδη έκδοση Εστία

5.Αλκίφρωνος «Επιστολαί» έκδοση Πατάκη

6. Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, «Περί της Αρχαίας Ελληνικής Ζωγραφικής», 35ο βιβλίο της «Φυσικής Ιστορίας»