ΟΡΘΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟΣ: 

ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ Ή ΑΝΤΙΠΑΛΟΤΗΤΑ;   

 Ο ΑΓΝΟΗΜΕΝΟΣ ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΟΣ ΚΑΝΟΝΑΣ.

Του  Δημήτρη  Άλτα

 

Τα ερωτήματα που αφορούν την δυνατότητα πρόσβασης στην Αλήθεια και την  Γνώση δεν είναι βέβαια καινούργια! Ανάγονται στην εποχή του Παρμενίδη του Ελεάτη, ο οποίος απορρίπτει τον κόσμο των αισθήσεων, της κίνησης και της πολυπλοκότητας σαν ψευδαίσθηση και δέχεται την πραγματικότητα του «Εόν» της απόλυτης ολοστρόγγυλης ακίνητης και άχρονης Αλήθειας! Η γνώση αυτής της Αλήθειας, ο δρόμος του «Είναι» όπως λέει, είναι προσβάσιμος μόνο με την Νόηση, ενώ οι αισθήσεις οδηγούν στον αδιέξοδο δρόμο του «μη Είναι». Ο Παρμενίδης είναι ο θεμελιωτής της Μεταφυσικής αντίληψης, που κύριος εκφραστής της υπήρξε ο Πλάτωνας! Ο Πλάτωνας θεωρεί τον κόσμο των αισθήσεων και της εμπειρίας ατελή αντανάκλαση του κόσμου των Ιδεών που αποτελεί την μόνη αληθινή πραγματικότητα. Ο κόσμος αυτός γίνεται κατανοητός αποκλειστικά μέσω του «ορθού λόγου», της λογικής σκέψης δηλαδή και δεν βασίζεται στις αισθήσεις με τις οποίες γίνεται αντιληπτός ο υλικός κόσμος, το ατελές είδωλο του κόσμου των Ιδεών. Για τον Πλάτωνα η Γνώση είναι μια «ανάμνηση» του κόσμου των Ιδεών, που η ψυχή βίωσε πριν ενσαρκωθεί στο σώμα! Μία ανάμνηση, που συσκοτίζεται από τις αισθήσεις και απαιτείται άσκηση για να απαλλαγεί κανείς από την επιρροή τους και με καθαρή νόηση να κατακτήσει την Γνώση της Αλήθειας!

 Η Φιλοσοφική προσέγγιση κατανόησης του κόσμου μόνο μέσω του «ορθού λόγου» ονομάστηκε Ορθολογισμός, σε αντίθεση με τον Εμπειρισμό που αποτελεί υλιστική προσέγγιση και βασίζει την Γνώση αποκλειστικά υποτίθεται στην εμπειρία που αποκτάται μέσω των αισθήσεων και των συναισθημάτων!

Αν και ο Εμπειρισμός έχει τις ρίζες του στον Αριστοτέλη κύριος εκπρόσωπός του θεωρείται ο Επίκουρος! Και αυτό γιατί ο Αριστοτέλης συνηθισμένος να πατά σε δύο βάρκες, δηλώνει ότι τον υλικό κόσμο τον αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις και τον νοητό με τον Νου! Ο Εμπειρισμός του Επίκουρου εκφράζεται με τον Επικούρειο Κανόνα! Ο Επικούρειος Κανόνας προσωπική μου άποψη είναι, ότι δεν έτυχε ποτέ της δέουσας προσοχής, ούτε στην εποχή του, ούτε στους κατοπινούς χρόνους,  αφού όλη η συζήτηση και η κριτική επικεντρώθηκε στον υλισμό και την ηδονιστική ηθική της Επικούρειας Φιλοσοφίας, που έγιναν κόκκινο πανί για τις αντίπαλες μεταφυσικές φιλοσοφίες τις μονοθεϊστικές θρησκείες και τα κατεστημένα που εξυπηρετούσαν.

Ο Επικούρειος Κανόνας πράγματι βασίζει την Γνώση στις αισθήσεις και τα συναισθήματα! Αλλά δεν αρκείται σε αυτό. Η αξιολόγηση των δεδομένων των αισθήσεων και των συναισθημάτων απαιτεί λογική ανάλυση. Γι’ αυτό και ο Επίκουρος διευκρινίζει ότι οι αισθήσεις δεν σφάλουν ποτέ! Δεν υπόκεινται στο λόγο, δηλαδή δεν χρησιμοποιούν τη λογική, άρα δεν υπόκεινται σε διάψευση. Σε διάψευση υπόκεινται οι κρίσεις και γνώμες που σχηματίζει το ανθρώπινο μυαλό, με τον τρόπο που επεξεργάζεται τις πληροφορίες που του παρέχουν οι αισθήσεις. Η μέθοδος εξάλλου της αναλογίας μέσω τις οποίας συμπεραίνουμε για εκείνα που δεν εμπίπτουν στην αντίληψή μας κατ’ αναλογία με τα γνωστά, χρησιμοποιεί εξίσου την εμπειρία και την λογική σκέψη.

Ο τρόπος με τον οποίον προκύπτουν οι έννοιες (προλήψεις) από τις παραστάσεις, το στιγμιαίο δηλαδή αποτύπωμα των αισθήσεων στην συνείδηση, απαιτεί επίσης λογική επεξεργασία. Συγκεκριμένα η πρόληψη είναι έννοια που προέκυψε από ομοειδείς  παραστάσεις που παρέμειναν στον νου σαν αποταμίευμα. Προϋποθέτει την λειτουργία της μνήμης. Είναι η μνήμη ενός εξωτερικού πράγματος που μας έχει παρουσιαστεί επανειλημμένα, όπως μας εξηγεί ο Διογένης ο Λαέρτιος. Προϋποθέτει επίσης την αφαιρετική διαδικασία ανάλυσης του νου. Ενώ λοιπόν η παράσταση είναι στιγμιαία αποτύπωση της πραγματικότητας, και δεν προϋποθέτει μνήμη και λογική επεξεργασία, η πρόληψη (έννοια), που αποτελεί συγκερασμό ομοειδών παραστάσεων, σχηματίζεται σε βάθος χρόνου με την συνεργασία της μνήμης και της αφαιρετικής λογικής επεξεργασίας και αποθηκεύεται στο νου για περαιτέρω χρήση, συμβάλλοντας στην δόμηση της εμπειρίας και εκφράζεται με ένα συγκεκριμένο λεκτικό σύμβολο, μία λέξη δηλαδή συγκεκριμένη, που η σκέψη ή  εκφορά της την ανασύρει αυτή και καμία άλλη από το αποταμίευμα των διαφόρων εννοιών στον νου.

Τέλος η μέθοδος της εμπειρικής διπλής δοκιμασίας της επιβεβαίωσης και μη αμφισβήτησης και αμφισβήτησης και μη επιβεβαίωσης θέτει στέρεα τα θεμέλια της γνώσης και τα όρια πραγματικού και φανταστικού!

Δεν υφίσταται επομένως Εμπειρισμός στερούμενος λογικής σκέψης και ανάλυσης κατ’ αναλογία με τον Πλατωνικό Ορθολογισμό!  Γι’ αυτό και οι Επικούρειοι όταν μιλούν για Ορθολογισμό εννοούν την λογική ανάλυση των δεδομένων των αισθήσεων με βάση την εμπειρία.

Έτσι μπορεί ο άνθρωπος να προσεγγίσει την πραγματικότητα σε ικανοποιητικό βαθμό ώστε να ερμηνεύσει τον κόσμο που τον περιβάλλει και να αποβάλλει τους φόβους που προκαλεί η άγνοια! Σε αντίθεση με τους Ορθολογιστές όμως οι Επικούρειοι δεν ισχυρίζονται ότι η αντιληπτή πραγματικότητα ταυτίζεται με κάποια  Απόλυτη Αλήθεια!

Για τους Επικούρειους ο Πλατωνικός Ορθολογισμός είναι πουκάμισο αδειανό αφού η λογική ανάλυση απαιτεί δεδομένα που στην προκείμενη περίπτωση είναι ανύπαρκτα! Το αδειανό όμως αυτό πουκάμισο, ο ορθολογισμός του τίποτα, υπήρξε δεκανίκι μεταφυσικών Ιδεοληψιών και θρησκειών του παραλόγου που τελικά βύθισαν την Ευρώπη στο σκοτάδι του Μεσαίωνα!

Από τον 17^ο αιώνα, με την έκρηξη της Επιστήμης, το πρόβλημα της Γνώσης τέθηκε ξανά! Ο Ορθολογισμός και ο Εμπειρισμός ξαναήρθαν στο προσκήνιο! Ο πρώτος με τον Ρενέ Ντεκάρτ ο δεύτερος με τον Φράνσις Μπέικον.

Η αναβίωση του Εμπειρισμού συνδέεται με την ανακάλυψη του έξοχου ποιήματος του Λουκρήτιου  «De rerum natura» σε ένα βαυαρικό μοναστήρι από τον Πόντζιο Μπαρτσιλιόνι το 1417. Το ποίημα αποτελεί μία έμμετρη, στην λατινική γλώσσα, μεταφορά της Φιλοσοφίας του Επίκουρου την οποία και ανασύρει στο φως της επικαιρότητας από το σκότος της  λήθης των  Μεσαιωνικών χρόνων!

Ο Πιέρ Γκασσεντί, τον 17^ο αιώνα, με την ανασύσταση του 10^ου βιβλίου του Διογένη του Λαέρτιου αποκατέστησε το κύρος της Φιλοσοφίας του Επίκουρου μετά 12 αιώνες συκοφαντίας και παραποίησης.

O Φράνσις Μπέικον, ο Τόμας Χομπς, ο Τζον Λόκ  υπήρξαν οι σημαντικότεροι εκπρόσωποι του Εμπειρισμού τον 17^ο και 18^ο αιώνα στην βάση του Επικούρειου Κανόνα. Στην συνέχεια η «ιδεοκρατία» του Berkeley  και ο σκεπτικισμός του Hume θόλωσαν την εικόνα του Εμπειρισμού  και κάπου εκεί χάθηκε η μπάλα αφού η απομάκρυνση από τον Επικούρειο Kανόνα άνοιξε τον δρόμο στην αυθαίρετη δοξασία και την μεταφυσική.

            Ας επικεντρωθούμε όμως  στο στρατόπεδο των Ορθολογιστών.

           Το αδειανό πουκάμισο του ορθολογισμού ανέλαβαν να γεμίσουν, αρχής γενομένης από την εποχή του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, μεγάλοι Ευρωπαίοι Φιλόσοφοι με πρώτο και καλύτερο όπως ειπώθηκε τον Ρενέ Ντεκάρτ!

O Ντεκάρτ χρησιμοποίησε την  αμφιβολία σαν μεθοδολογικό εργαλείο για την απόκτηση έγκυρης γνώσης. Για τον Ντεκάρτ η κατασκευή ενός συμπαγούς οικοδομήματος της γνώσης, οφείλει να στηριχτεί στις πεποιθήσεις εκείνες που ο ορθός λόγος έχει θωρακίσει τόσο ισχυρά, ώστε τίποτα απολύτως να μην μπορεί να τις κλονίσει. Για να μπορέσουμε να εντοπίσουμε τέτοιου είδους πεποιθήσεις, ο Ντεκάρτ προτείνει να εφαρμόσουμε τη μέθοδο της συστηματικής αμφιβολίας. Να ελέγξουμε δηλαδή όλες τις πεποιθήσεις μας και να επιλέξουμε εκείνες για τις οποίες στάθηκε αδύνατο να αμφιβάλουμε. Ισχυρίζεται ότι οι Αληθείς Ιδέες, που αποτελούν παραστάσεις των βασικών χαρακτηριστικών των υλικών και πνευματικών όντων, έχουν εμφυτευθεί στον Νου μας από τον Θεό και χαρακτηρίζονται από ενάργεια! Στις έμφυτες αυτές ιδέες έχουμε πρόσβαση ενορατικά και άμεσα, χωρίς να απαιτείται συλλογιστική διαδικασία!  Όπως το περίφημο «σκέφτομαι άρα υπάρχω», όπου και το «άρα» είναι πλεονασμός, αφού το υπάρχω απορρέει αβίαστα από το σκέφτομαι, χωρίς ανάγκη κάποιου συλλογισμού!

Ο Ντεκάρτ επεδίωξε λοιπόν να γεμίσει το αδειανό πουκάμισο με έμφυτες ιδέες!

Στην συνέχεια δύο άλλοι μεγάλοι φιλόσοφοι ο Μπαρούχ Σπινόζα και ο Γκότφριντ Λάιμπνιτς παρατήρησαν ότι το πουκάμισο συνέχισε να κρεμάει παρά την προσπάθεια του Ντεκάρτ.

Αυτοί πίστευαν ότι ξεκινώντας από κάποιες θεμελιώδεις αρχές όπως μαθηματικά αξιώματα και λογικές αρχές μαζί με τις έμφυτες ιδέες και μόνο με τον «ορθό λόγο» θα μπορούσε κάποιος να αποκτήσει όλη την δυνατή Γνώση! Ο ορθολογισμός του Σπινόζα μάλιστα είναι απόλυτος! Ισχυρίζεται ότι η ανθρώπινη σκέψη είναι ικανή να γνωρίσει στην εντέλεια τον Θεό! Δηλαδή υποστηρίζει την λογική προσέγγιση του μεταφυσικού! Εντυπωσιακή δοξασία αλλά το πουκάμισο συνέχισε να κρεμάει!

Παρ’ όλα αυτά ο Χέγκελ υποστήριξε ότι μόνο με τον «ορθό λόγο» όχι μόνο ήταν δυνατό να κατανοηθεί η ανθρώπινη Ιστορία, αλλά και να προβλεφθεί η μελλοντική της πορεία!  Η Ιδέα αυτή  συγκίνησε τον Κάρλ Μάρξ, που αποφάσισε να χρησιμοποιήσει την Φιλοσοφία του Χέγκελ σαν βάση για την δική του θεωρία, αφαιρώντας της το μεταφυσικό στοιχείο με αμφιλεγόμενα πάντως αποτελέσματα αφού διατήρησε τον μεταφυσικό ντετερμινισμό της.

Ούτε με τον ντετερμινισμό του Χέγκελ γέμισε το πουκάμισο!

Στο τέλος ο Ιμάνουελ Κάντ αποφάσισε ότι αν δεν βρεθεί τρόπος να συνδυαστεί ο Ορθολογισμός με τον Εμπειρισμό άκρη δεν βγαίνει! Αλλά η ενοποίηση του Εμπειρισμού με τον Oρθολογισμό, φάνταζε κάπως σαν την ενοποίηση της κβαντομηχανικής με την θεωρία της σχετικότητας! Μπορεί να σας φαίνεται αυτονόητο, αλλά στον χώρο της Φιλοσοφίας δεν είναι! Ο ορθός λογισμός δεν έπρεπε πλέον να ομφαλοσκοπεί, αλλά να αναλύει δεδομένα της Εμπειρίας. Αλλά πως τα ακατέργαστα δεδομένα των αισθήσεων γίνονται Εμπειρία; Ο Κάντ θα είχε γλυτώσει αρκετή φαιά ουσία αν είχε καταφύγει στον Επικούρειο Κανόνα! Προφανώς δεν κατέφυγε! Το μενού μπορεί να μην είχε πλέον έμφυτες Ιδέες, αλλά είχε προ εγκατεστημένα έμφυτα καλούπια, στα οποία ο νους προσάρμοζε τα ακατέργαστα δεδομένα των αισθήσεων ώστε να μπορεί ο ορθός λόγος να τα επεξεργαστεί! Τα καλούπια τα ονόμασε εποπτείες και κατηγορίες στα πλαίσια μίας μάλλον δυσνόητης και θολής εξήγησης με αρκετές μεταφυσικές προεκτάσεις.

Ο Κάντ θεωρείται ο σημαντικότερος εκπρόσωπος της Γερμανικής Φιλοσοφίας που με την εξαίρεση του Νίτσε παρέμεινε πάντα Ιδεαλιστική. Επηρέασε βαθιά την νοοτροπία της Γερμανικής Κοινωνίας και ίσως δίνει εξήγηση γιατί οι Γερμανοί προσπαθούν πάντα να προσαρμόσουν την πραγματικότητα στα καλούπια που έχουν στο μυαλό τους και που δεν είναι έμφυτα, αλλά εγκαθίστανται με την προπαγάνδα από την εξουσία. Το αν η πραγματικότητα προσαρμόζεται ή όχι στα καλούπια τους είναι πρόβλημα της πραγματικότητας! Δεν είναι αστείο! Δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι και η σημερινή συμπεριφορά και νοοτροπία των Γερμανών, Ελίτ και λαού, είναι ισχυρές αποχρώσες ενδείξεις!

Πάντως έστω και έτσι και παρά τις υποβόσκουσες μεταφυσικές προεκτάσεις, συνδέθηκε η εμπειρία με τον ορθολογισμό και αυτό πρέπει να χρεωθεί στα θετικά της Καντιανής Φιλοσοφίας.

Τόσο ο Εμπειρισμός όσο και ο Πλατωνικής αντίληψης δογματικός ορθολογισμός, συγκρούστηκαν με τις μονοθεϊστικές θρησκείες. Ο Εμπειρισμός λόγω της υλιστικής του κοσμοθεώρησης. Ο ορθολογισμός λόγω της θέσης του ότι η Αλήθεια είναι προσβάσιμη με την νόηση, απέρριψε τις εξ αποκαλύψεως Αλήθειες, τις ενορατικές προσεγγίσεις την αυθεντία και τον ανορθολογισμό της πίστης. Το ότι ο ορθολογισμός κατέληξε δεκανίκι του Μονοθεισμού και ο Πλάτωνας θεωρήθηκε ο Έλληνας Μωυσής ( Φίλων ο Αλεξανδρεύς ), επιβεβαιώνει ότι στον χώρο του μεταφυσικού τελικά το παράλογο επικρατεί της λογικής σκέψης. Σ’ αυτό συνέβαλε και η ολισθηρή παρενέργεια του Ορθολογισμού η « εκλογίκευση » δηλαδή η τάση να ερμηνεύουμε με αληθοφανείς λόγους και αιτιολογίες, ισχυρισμούς και συμπεριφορές μακριά από τα  πραγματικά κίνητρα και τις αιτίες τους. Με αυτόν τον τρόπο το παράλογο δεν μετατρέπεται αλλά μεταμφιέζεται σε λογικό!

Δεν έχω την πρόθεση να επεκταθώ περισσότερο. Είναι σαφές νομίζω ότι ο παραγκωνισμός του Επικούρειου Κανόνα και συνακόλουθα της Επικούρειας λογικής, οδήγησε σε επιβράδυνση, αν όχι σε οπισθοδρόμηση, την ανθρώπινη σκέψη και επιστήμη κατά εκατοντάδες Χρόνια. Δεν είναι τυχαία η διαπίστωση του Νίτσε ότι μετά τον Επίκουρο η Φιλοσοφία δεν έκανε βήμα μπροστά αν δεν έκανε χιλιάδες βήματα πίσω. Για τον λόγο αυτό η Φιλοσοφία του Επίκουρου είναι στην εποχή μας επίκαιρη και πρωτοποριακή όσο ποτέ άλλοτε.

Η αλήθεια είναι ότι το σύνολο της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας τόσο η Μεταφυσική όσο και η Υλιστική, διαθέτει μία ανυπέρβλητη κομψότητα ομορφιά και τελειότητα, που κάνει όλα τα μεταγενέστερα φιλοσοφικά ρεύματα να φαίνονται αφελή, χονδροειδή και δυσνόητα. Τίποτα σημαντικό δεν ειπώθηκε στην Φιλοσοφία μετά τον Ηράκλειτο τον Παρμενίδη τον Πλάτωνα τον Αναξαγόρα τον Δημόκριτο τον Αριστοτέλη τον Επίκουρο! Γι’ αυτό και η Φιλοσοφική αναζήτηση επιστρέφει και θα επιστρέφει πάντοτε σε αυτούς! Και η αντιπαράθεση Ορθολογισμού – Εμπειρισμού θα ανάγεται πάντοτε σε αντιπαράθεση Πλάτωνα – Επίκουρου με όλους τους υπόλοιπους να κρατούν ρόλους κομπάρσων!

 Άλτας Δημήτρης